Organy w Konkatedrze św. Aleksandra

O ile w źródłach nie znajdujemy informacji o organach, wcześniejszych niż obecny instrument, to możemy podejrzewać, że przed zniszczeniami wojennymi w kościele mogły stać jakieśorgany. Mało prawdopodobnym byłaby sytuacja w której największy kościół w mieście, zbudowany z zamiarem wykorzystania go jako katedry, nie posiadał instrumentu. Obecnie w konkatedrze od 55 lat znajdują się 25-głosowe organy wykonane przez Firmę Zygmunta Kamińskiego. Instrument w trakcie swojego istnienia nie przeszedł przebudowy, dokonywane były w nim jedynie doraźne naprawy i strojenia.

Organy usytuowane są na chórze muzycznym nad południowym wejściem do kościoła. Szafa organowa niearchitektoniczna, bezstylowa, symetryczna, trójosiowa, na planie prostokąta, ma budowę otwartą i składa się z cokołu i wyższych bocznych ścian wykonanych w konstrukcji ramowo-płycinowej oraz z eksponowanych na froncie piszczałek głosu Pryncypał 8’. Ramiaki i płyciny szafy organowej zbudowane są z drewna i pomalowane brązową farbą. 52 piszczałki prospektowe wykonane z cynku, zakomponowane są w 5 sekcjach – centralnie trzech głównych, których korpusy przedłużone są tworząc półkoliste zamknięcia każdej sekcji, oraz po bokach symetrycznie dwóch niższych sekcji zamkniętych linią odśrodkowo-opadającą. Linia labiów w trzech sekcjach głównych zakomponowana jest girlandowo, zaś w sekcjach zewnętrznych – dośrodkowo-opadająco. W centralnej części szafy organowej ustawiony jest wolnostojący kontuar, wysunięty poza obrys szafy, którgo obudowa zamykana jest zwijaną roletą wykonaną z drewna. Nad nią znajduje się pulpit nutowy, a pod nią kolejno: wyciągi wolnych kombinacji oznaczone kolorami białym i czerwonym, następnie włączniki rejestrowe w formie uchylnych klapek wykonane z tworzywa sztucznego, oraz 2 klawiatury manuału o zakresie C-c4 (60 tonów). Okładziny w kolorze białym na klawiszach diatonicznych i czarnym na klawiszach chromatycznych wykonane są z tworzywa sztucznego. Poniżej manuałów znajdują się włączniki wolnych kombinacji, kombinacji stałych – Piano, Forte i Tutti, Automat Pedal i Crescendo. Pod spodem umiejscowiony jest pedał regulacji Crescendo i klawiatura pedałowa o zakresie C-g1 (33 tony). Klawisze klawiatury pedałowej ustawione są diagonalnie i pomalowane są lakierem bezbarwnym (diatoniczne) i czarną farbą (chromatyczne). Po lewej stronie szafy organowej mieści się wejście do wnętrza instrumentu.

Wewnątrz instrumentu za prospektem mieszczą się dwa miechy pływakowe o wymiarach: 117x128 cm i 219x118 cm. Większy miech posiada podawacz i pedał służący do kalikowania. Pomiędzy miechami umieszczona jest elektryczna dmuchawa, nad którą stoi drabina umożliwiająca dostęp do znajdujących się powyżej sekcji pierwszego manuału i pedału. Przed drewnianym kanałem powietrznym mieszczą się kanały plastikowe i rurki prowadzące powietrze do sekcji II manuału. Wszystkie piszczałki, oprócz prospektowych pryncypałów 8’ i 16’ oraz 6 największych piszczałek Subbasu 16’ mieszczą się na wiatrownicach. Około 1,5 metra ponad wiatrownicą pierwszego manuału znajduje się wiatrownica II manuału, do której dostęp serwisowy możliwy jest z zewnątrz. Kanały powietrzne prowadzone są do góry wzdłuż ściany. Organy posiadają wiatrownice stożkowe współpracujące z trakturą w pełni pneumatyczną.

Dyspozycja instrumentu

Dyspozycja instrumentu przedstawia się następująco:

Dyspozycja ułożona została zgodnie z zasadami powszechnymi w polskim budownictwie organowym czasów powojennych, czerpiąc z niemieckich wzorców neobarokowych i postromantycznych. Charakterystyczne dla tych czasów jest połączenie barokowej kompozycji dyspozycji z możliwościami wykonawczymi traktury pneumatycznej i wiatrownic stożkowych oraz menzuracja i intonacja głosów podstawowych w manierze postromantycznej zestawiona z ostrymi i stosunkowo głośnymi rejestrami wysokostopowymi i miksturowymi. W pierwszym manuale znajdujemy piramidę brzmieniową zarówno głosów pryncypałowych, których koronę stanowi czterorzędowa Mixtura, jak i głosów fletowych. Pierwszy manuał zaopatrzony jest w stosunkowo dużą ilość głosów ośmiostopowych w tym smyczkującego Salicetu 8’. Drugi manuał, kojarzący się z niemieckim brustwerkiem, posiada własną piramidę brzmieniową o podstawie ośmiostopowej, pomimo występowania tutaj głosu Kwintaton 16’, który z natury ubogaca brzmienie o dodatkowe alikwoty, ale sam w sobie jest zbyt wątły, aby stanowić podstawę brzmienia tej sekcji. W drugim manuale znajdujemy również paletę głosów ośmiostopowych, jednak bez pryncypału. Zwieńczeniem piramidy brzmieniowej drugiego manuału jest głos Acuta 4 ch. Drugi manuał nie jest pozbawiony brzmień mogących być używane jako głosy solowe. Warto pochylić się tutaj nad głosem Klarnet 8’, który jest głosem labialnym, ale jego intonacja i nosowe brzmienie, przypominające delikatne głosy językowe, daje możliwość używania go zarówno w roli jednego z ogniw piramidy brzmieniowej II manuału, ale i jako głosu solowego. Drugi manuał umożliwia nam również wybór brzmień tercjowych poprzez obecność głosów alikwotowych – Tercja 1 3/5' i Kwinta 1 1/3'. Podobną rolę może pełnić również pedał, który zawiera w sobie 6 głosów, w tym Miksturę. Podstawę brzmieniową stanowią tutaj głosy szesnastostopowe – prospektowy Pryncypał 16’ i Subbas 16’,wspomagane przez głosy ośmio- i czterostopowe, a koronę brzmieniową – Mixtura 4 ch. Pomimo wyraźnych nawiązań do myśli barokowej w dyspozycji suwalskiego instrumentu zastosowano w nim dostępną współcześnie trakturę pneumatyczną oraz udogodnienia dla grającego wynikające z jej możliwości: pedału crescendo oraz wolnych i stałych kombinacji.

Warto zauważyć, że 84% głosów w instrumencie stanowią głosy zawierające piszczałki wykonane z metalu, zaś pozostałe 16% obejmują piszczałki drewniane, co ma również wpływ na dosyć ostre brzmienie.

Stan instrumentu

Organy zbudowane zostały przede wszystkim do akompaniamentu liturgicznego, ale również jako instrumentu koncertowy. Od nowości, ze względu na rangę kościoła i obfitość wydarzeń liturgicznych jest on narażony na codzienną i bardzo intensywną eksploatację. Z informacji pozyskanych od organistów wynika, że instrument od momentu postawienia nie przeszedł żadnego gruntownego remontu, natomiast naprawy i strojenie instrumentu dokonywane były przez organistów na bieżąco. Wewnątrz organów znajdują się rozrzucone stare mieszki tonowe, które są zapewne wymieniane w miarę potrzeb. Obecnie instrument znajduje się w bardzo złym stanie technicznym – większość głosów ma duże problemy z zadęciem i intonacją, lub po prostu nie stroi, część głosów się nie odzywa, pedał crescendo działa z dużymi problemami, ciśnienie powietrza jest niestabilne, sam instrument jest mocno zanieczyszczony we wnętrzu i na zewnątrz, co spotęgowane jest obecnością nieusuniętych zanieczyszczeń budowlanych po ostatnim remoncie kościoła, podczas którego instrumentu nie zabezpieczono. Klawiatura manuału jest rozregulowana, a klawiatura pedału mocno zużyta, podobnie jak włączniki stałych kombinacji. W obecnej sytuacji organy nadają się do generalnego remontu, obejmującego rozbiórkę instrumentu, jego kompleksowe czyszczenie, zakonserwowanie drewna, odnowę szafy organowej, wymianę mieszków i mechanizmów pneumatycznych, wyregulowanie traktury, wymianę zużytych okładzin klawiszy manuału i klawiszy pedału, naprawa mechanizmu crescendo i traktury wolnych i stałych kombinacji oraz złożenie instrumentu, jego ponowna intonacja i strojenie. Jednocześnie w przyszłości należy zadbać o regularne przeglądy instrumentu i jego regularne strojenie.